Belang van voeding

'Je bent wat je eet' is zo'n bekende uitspraak die je vaak hoort, die ergens logisch klinkt, maar waarvan je moeilijk direct kunt zeggen in hoeverre dat waar is. Nu zou ik het onderwerp 'Voeding' niet ertussen hebben gezet als ik intussen weet dat het een impact heeft, maar er zijn nog steeds heel veel dingen niet bekend over het effect van voeding op ons lichaam. Hieronder ga ik dus op zoek naar het effect van voeding op het lichaam en zal ik vooral focussen op het effect van voeding op ontstekingswaarden, a.k.a. inflammatie.

Mijn hoofdvraag voor het onderwerp 'voeding' is; is het mogelijk om met voeding effect te maken op ontstekingswaarden (inflammatie) in het lichaam? 

Om te bepalen of die grip verkregen kan worden, is het eerst snappen van de basiswerking heel belangrijk. Hoe het binnenkomt, omgezet wordt en uiteindelijk wordt gebruikt. Aangezien dit nogal een taaie stof kan zijn, heb ik dit in een apart tabblad toegevoegd onder de noemer 'de basis'.
In de teksten hieronder ga ik dus uit dat die basiskennis er is.

Pro-inflammatoire voeding

Pro-inflammatoire voeding verwijst naar voedingsmiddelen die de level van inflammatie in het lichaam kunnen verhogen. Het zijn voedingsmiddelen die bijdragen bij aan de aanmaak van pro-inflammatoire stoffen, zoals cytokinen, en verhogen oxidatieve stress en de productie van schadelijke moleculen, wat dus leidt tot chronische laaggradige ontsteking. Het doel zou dus moeten zijn om zo min mogelijk pro-inflammatoire voeding te eten, maar wat valt daaronder:

1. Suiker en geraffineerde koolhydraten
   Effect: Voedingsmiddelen zoals frisdrank, snoep, witbrood en gebak verhogen snel de bloedsuikerspiegel, wat leidt tot insulineresistentie, oxidatieve stress en de aanmaak van pro-inflammatoire stoffen, wat ontstekingen in het lichaam bevordert.

2. Verzadigde en transvetten
   Effect: Rood vlees, bewerkt vlees (zoals worst), gefrituurd voedsel en margarine verhogen de productie van ontstekingsbevorderende cytokinen (zoals TNF-α en IL-6) en bevorderen de ophoping van vetweefsel, wat een chronische laaggradige ontsteking versterkt.

3. Bewerkte voedingsmiddelen
   Effect: Fastfood, snacks, en kant-en-klaarmaaltijden bevatten vaak transvetten, geraffineerde suikers en additieven die leiden tot oxidatieve stress en verstoring van de darmflora, wat bijdraagt aan algehele ontsteking.

4. Overmatige omega 6-vetzuren
   Effect: Plantaardige oliën (zoals maïs- en zonnebloemolie) bevatten veel omega-6 vetzuren. Een overmatige consumptie kan de balans tussen omega-6 en omega-3 verstoren en de productie van pro-inflammatoire moleculen verhogen, wat ontstekingsreacties bevordert.

5. Overmatig alcoholgebruik
   Effect: Overmatige consumptie van alcohol kan de darmwand beschadigen, wat leidt tot een "lekkende darm" en een verhoogde afgifte van toxinen in de bloedbaan, wat ontstekingen in het hele lichaam bevordert.
   
   

Anti-inflammatoire voeding

In tegenstelling tot pro-inflammatoire, helpt anti-inflammatoire juist ontsteking in het lichaam te verminderen of te onderdrukken. Bij anti-inflammatoire voeding kan dan bijvoorbeeld gedacht worden aan groente, fruit, noten, zaden, olijfolie, volkoren granen en voeding rijk aan omega 3-vetzuren en anti-oxidanten. Zij hebben dan ook het tegenovergestelde effect op de inflammatie.

1. Groente en fruit
   Effect: Bevatten antioxidanten en polyfenolen die oxidatieve stress verminderd. Vitamine C en E helpen het immuunsysteem te reguleren en ontstekingsprocessen te verminderen. En bessen zoals blauwe bessen bevatten quercetine, een krachtige ontstekingsremmer.

2. Noten en zaden
   Effect: Bevatten gezonde vetten, vezels en antioxidanten die ontsteking kunnen onderdrukken.

3. Volkoren granen
   Effect: Rijk aan vezels die de gezondheid van de darm bevorderen door de groei van goede darmbacteriën te stimuleren. Daarnaast verlagen vezels ook de bloedglucosespiegels, wat bijdraagt aan het verminderen van ontsteking die wordt veroorzaakt door insulineresistentie.

4. Olijfolie(?)
   Effect: Bevat oleocanthal, een natuurlijke verbinding die (net als NSAID's medicijnen) de productie van pro-inflammatoire enzymen blokkeren, maar ik kan hier nog geen echt wetenschappelijk bewijs van vinden.

5. Omega 3
   Effect: Vermindert de productie van pro-inflammatoire moleculen zoals cytokinen en prostaglandinen.

6. Anti-oxidanten
   Effect: Stoffen die helpen oxidatieve stress te verminderen door vrije radicalen te neutraliseren.
   
   

Samenvatting inflammatie

Inflammatie (ontsteking) in het lichaam is in de basis noodzaak voor het herstellen van wonden, maar een constante laaggradige inflammatie is schadelijk. Slechte voeding verhoogd/ onderhoud de level van inflammatie, goede voeding kan inflammatie verminderen of onderdrukken. Nu vind ik een aanpassing van mijn voedingspatroon niet erg, helemaal niet als het mijn dagelijkse last van PsA vermindert, maar wil ik af en toe ook nog wel kunnen genieten van het lekkers dat de wereld te bieden heeft. Om die reden volg ik hetzelfde doel als van het 'Plants for joints' onderzoek; 

'Consistentie boven perfectie. > 80% van de tijd 'goede' voeding en 20% speelruimte'

Het microbioom & PsA

Hoe meer ik over de impact van voeding leerde, hoe vaker ik ook het woord en het belang van 'het microbioom' tegenkwam. Nu wist ik vaag wel wat het was, maar niet precies en om die reden ben ik het verder uit gaan zoeken. Wat het microbioom precies is, kun je lezen in het sub-tabblad 'De basis', onderwerp 'Het microbioom'.
Vanuit het 'Plants for Joints' onderzoek is drs. Carlijn Wagenaar dan ook bezig met haar promotieonderzoek naar het effect van een aanpassing in levensstijl (voeding, beweging, stress- en slaapmanagement) op het microbioom. Ik werd getriggerd om er meer over te leren, omdat een divers en gebalanceerd microbioom het lichaam weerbaar blijkt te maken tegen infecties en ontstekingen, iets waar mijn immuunsysteem op aan moet slaan en wat dus een reactie kan genereren.

Het microbioom bij auto-immuunziekten

Er wordt meer en meer onderzoek gedaan naar het microbioom en is een 🔥 topic. Er wordt dan steeds meer bekend over rol en effect van het microbioom en zo ook in combinatie met ziekten, zoals PsA.  Zo blijkt er bij mensen met een auto-immuunziekte vaker sprake te zijn van een verstoorde darmmicrobioom, met een afname van anti-inflammatoire bacteriën en een toename van pro-inflammatoire soorten. Dit kan bijdragen aan een verhoogde darmdoorlaatbaarheid (lekkende darm) en algehele ontsteking (nerd alert; activatie van cytokines zoals TNF-α en IL-17) wat weer de PsA kan verergeren.

Stukje bacterie

In een recent onderzoek kwam ook naar voren dat het darmmicrobioom van PsA patiënten minder divers is dan die van gezonde individuen. De mensen met PsA vertoonde een afname van belangrijke bacteriën zoals 'Akkermansia' en 'Ruminococcus', die cruciaal zijn voor een gezonde immuunrespons. In een eerder onderzoek werd ook die afname van 'Akkermansia' geconstateerd, maar werd ook verwezen naar een verhoogde aanwezigheid van de bacteriën 'Firmicutes' en een verlaagde aanwezigheid van 'Bacteroidetes'. Dat zijn de twee grootste bacteriële stammen die het menselijke darmmicrobioom domineren. De balans tussen die twee speelt een belangrijke rol in gezondheid en ziekte, en wordt uitgedrukt in een F/B ratio. Het uitkomst van het onderzoek was een verhoogde F/B ratio bij mensen met psoriasis en PsA.

Vezels en het microbioom

Een van de belangrijkste functies van het microbioom, vooral in de darmen, is de ondersteuning van de vertering. In de dikke darm helpen de bacteriën bij de afbraak van voedingsstoffen die het lichaam zelf niet kan verteren, zoals vezels. Die vezels kun je indelen in fermenteerbare en niet-fermenteerbare vezels. De niet-fermenteerbare vezels gaan min of meer onaangeroerd weer naar buiten. De fermenteerbare vezels worden afgebroken door de bacteriën in onze darm, waarvan een deel voeding is voor onze darmbacteriën. Die bron van voeding wordt ook wel prebiotica genoemd en stimuleert de groei en/of activiteit van deze bacteriën. Ofwel, er komen dus meer van deze goede bacteriën (probiotica) en kunnen zo hun werk beter doen. Als deze goede bacteriën de vezels afbreken komen er stoffen vrij. Die stoffen worden korte keten vetzuren (SCFA's) genoemd en hebben allerlei effecten; bijvoorbeeld dat ze de werking van de darm verbeteren. Maar ook dragen ze bij aan een betere werking van het immuunsysteem.

Korte keten vetzuren kunnen dus bijdragen aan het voorkomen van infecties en ontstekingen, maar hoe krijg ik die binnen?

Gezonde voeding

De uitdaging zit dus in het eten van voeding dat geen tot minimale inflammatoire reactie geeft en ook nog eens goed is voor ons microbioom. Dat zouden we dan dus kunnen verstaan als 'gezonde voeding' en als we dat dan ook nog eens voor minimaal 80% van de tijd kunnen eten, hebben we minder kans op chronische ziekten (d.m.v. geen laaggradige ontsteking) en is ons microbioom weerbaar en alert voor infecties en ontstekingen. 

Mijn ontbijt

Over het algemeen was ik altijd al niet ongezond qua voeding. Ik at fruit, prepte gezonde maaltijden en was nooit echt groot fan van vet eten, zoals friet (ja, je leest het goed, 'friet'). Maar in het weekend hield ik wel enorm van mijn vier kaiserbroodjes uit de oven, twee halfzachte eieren, drie krokante spekjes en een glaasje 'versgeperste' sinaasappelsap (gekocht in de supermarkt). En mocht je je afvragen wat er op die andere twee kaiserbroodjes ging; hagelslag, mixed, heeeeeerlijk. Een kleine teaser, eigenlijk is er alles mis aan, maar ik ben er niet volledig mee gestopt. Wel zal ik per onderdeel uitleggen wat er mis is.

Sinaasappelsap

Het sinaasappelsap perste ik altijd in de winkel en zorgde altijd voor iets lekkers fris, naast de eieren met spek. Ik heb het nooit nageteld, maar volgens mij trok de machine er per flesje zo'n 5 á 6 sinaasappels doorheen. Vraag me om het flesje in één keer weg te tikken en ik zou het zonder te knipperen kunnen. Vraag me om 5 á 6 sinaasappels weg te tikken en ik zit vol. En daar zit het hem nu net in.
Een sinaasappel is gezond, in zijn oorspronkelijke vorm. Ze zijn een uitstekende bron van vitamine C, vezels, mineralen en antioxidanten en bieden vele gezondheidsvoordelen, zoals ondersteuning van het immuunsysteem, verbetering van de spijsvertering en het bevorderen van een gezonde hartfunctie. 

Als je een sinaasappel uit zijn oorspronkelijke vorm haalt, door bijvoorbeeld te persen, dan blijven voornamelijk de natuurlijke suikers (fructose) over en blijven de vezels uit het vruchtvlees achter. Vezels zijn essentieel voor een gezonde spijsvertering, zij helpen de bloedsuikerspiegel te stabiliseren en bevorderen het verzadigingsgevoel. Bij het drinken van puur het sap (zonder de vezels) krijg je dus sneller een piek in je bloedsuikerspiegel en heb je minder lang een verzadigd gevoel. 'Bloedsuiker' is feitelijk de glucose die is opgenomen in ons bloed. Insuline is een hormoon die functioneert als opruimingsdienst voor de bloedsuiker en stopt de glucose in cellen, waardoor we energie krijgen. Een deel gaat naar de voorraad in spiercellen, een ander deel naar levercellen (glycogeenvoorraad) en de rest wordt opgeruimd in langetermijnvoorraadcellen: vet.

Het bloedsuikerniveau schommelt altijd rondom een ideale waarde, soms zit het erboven en soms eronder. Als het te laag is dan eten we wat, waardoor het niveau weer stijgt. Als het te hoog is, dan zorgt de insuline ervoor dat er bloedsuiker wordt opgeruimd in onze cellen, waardoor het weer omlaag gaat. Een prima werking. Het kan alleen dat het systeem wordt verstoord doordat er plotseling zoveel bloedsuiker moet worden (piek) verwerkt dat de insuline het niet bol kan werken en achter de feiten aanloopt. De bloedsuikerspiegel blijft daardoor hoog, waardoor het lichaam (alvleesklier) extra insuline aanmaakt. Aanvankelijk geen probleem, want het niveau gaat weer omlaag, maar als het lichaam door een suikerrijk dieet constant een te hoge bloedsuikerspiegel heeft, blijft het lichaam ook insuline aanmaken. Hierdoor krijg je een overschot aan insuline (hyperinsulinemie). Door het suikerrijke dieet zal de grote hoeveelheid insuline hard blijven werken om het op te ruimen, maar raken de cellen (die de glucose moet verplaatsen) overbelast en uiteindelijk minder gevoelig. Hierdoor wordt glucose minder goed verwerkt, blijft het bloedsuikerniveau hoog en blijft het lichaam insuline aanmaken, wat dus weer leidt tot meer resistentie. Deze vicieuze cirkel is het kernprobleem voor aandoeningen als Diabetes type 2 en obesitas en gaat gepaard met inflammatie.

Nou, het begon met een flesje sinaasappelsap, maar eindigde wat minder leuk. De boodschap voor mij was eigenlijk net zo simpel als onbevredigend; eet groente en fruit in hun oorspronkelijk 'jasje' en kies vezelrijk. De vezels in het vruchtvlees van de sinaasappel zorgen ervoor dat de fructose langzaam in het lichaam zal worden vrijgelaten, waardoor insuline het bloedsuikerniveau kan blijven reguleren, zonder dat er extra insuline moet worden aangemaakt. 

Bij de kaiserbroodjes hoef ik nu denk ik ook niet meer uit te leggen waarom dat niet slim is? Wit brood mist ook de vezels, waardoor het – naast dat het niet vult – de suikers niet voorzichtig kan loslaten. Het bloedsuikerniveau zal dus ook hierdoor een piek ervaren, maar daarna ook een snelle daling, waardoor we in een soort dip terechtkomen en smachten naar nieuwe voeding (lees, suikers). Het effect wat je juist niet wilt na een ontbijt.

Eggs & Bacon

Ik zal alvast op de zaken voorop lopen; ik eet nog steeds een lekker eitje in het weekend, maar met de bacon ben ik gestopt. Hoewel eieren een redelijk hoog gehalte aan verzadigde vetten bevat (= waarvan teveel slecht is) brengen ze mij wel ook iets extra's in het weekend. Het niet eten zou dus ten koste gaan van mijn plezier, dus ik kies ervoor om ze wel te eten, maar nu bakken we (lees, mijn vriendin) hier nu wat basisgroenten bij zoals ui, champignons en tomaat. In het begin was dat wennen, maar nu kijk ik elke zaterdag en zondag er alweer naar uit.

Met de bacon ben ik dus wel gestopt. Hoewel het echt lekker is, vind ik dat het negatieve effect zwaarder weegt dan het genot. Het genot dat ik nu vervang door mijn eieren wat te kruiden met o.a. peper en zout. Bacon bestaat namelijk ook uit veel verzadigde vetten. Een overmatige inname van verzadigde vetten kan leiden tot een verhoging van ontstekingsmarkers zoals cytokines en CRP (C-reactief proteïne), die onstekingsreacties bevorderen in bloedvaten en weefsels. Daarnaast bevat het een verhoogd niveau aan natrium en komen bij verhitting schadelijke verbindingen vrij (AGEs) die ontstekingsreacties veroorzaken. Varkensvlees bevat ook een hoog Omega-6 gehalte (vooral linolzuur). In de basis is dat niet iets slecht, mits er een gelijke verhouding aan Omega-3 (ontstekingsremmende vetten) is, dan anders zal de Omega-6 ook ontstekingsreacties kunnen veroorzaken.

Nu vind ik bacon dus echt lekker, maar zou ik het geen 8+ cijfer geven. Iets waar ik nu wel naar kijk. Ik vermijd over het algemeen dierlijke producten vanwege eerder genoemde, maar als ik er écht zin in heb (mooi stuk vlees/ goed bereid/ speciaal moment/ specialiteit van 'het huis') dan ga ik ervoor en geniet ik ervan. De truc voor mij zit hem nu dus in het bijzondere in plaats van de gewoonte. 

Zoals gezegd maakt mijn vriendin nu de eieren met groenten en daarnaast kopen we in het weekend seizoensfruit op de markt, hakken we in zakjes in de vriezer en malen we in het weekend (in zijn oorspronkelijke 'jasje') tot sap. Daarnaast eet ik het nu met volkoren spelt brood van desemgist, maar eindig ik nog steeds mijn laatste boterham met mijn 'zoetje', hagelslag. Wel met plantaardige boter. Consistentie boven perfectie. 🤷🏻‍♂️

Fermentatie

Even terugkomende op het desemgist, het microbioom gaat dus goed op een grote diversiteit van bacteriën. Zie hier mijn keuze voor desemgist. Het is een mengsel van water en meel dat gefermenteerd wordt door wilde gisten en melkzuurbacteriën. Het zorgt voor een betere verteerbaarheid (door afbraak van o.a. fytinezuur en gluten), langzamere stijging van het bloedsuikerniveau (door lagere GI), maar is bovenal rijk aan gunstige bacteriën die een ontstekingsremmende functie blijken te hebben op het lichaam. Nu gaan veel van deze bacteriën tijdens het bakken dood door de hoge temperatuur, maar blijven hun fermentatiebijproducten in het brood, zoals zuren en enzymen, die dus bijdragen aan ons darm-microbioom.

Verzadigd

'Cravings' zijn intense, vaak onweerstaanbare verlangens naar (een type) voedsel. In de wintertijd heb ik dat met kruidnoten, maar het hele jaar zou ik wel los kunnen gaan met stroopwafels. Nu is door mijn recente ontwikkelingen ook wel duidelijk dat het juist de uitdaging is om die 'cravings' te voorkomen, om 'schade' te voorkomen. En dat doe ik dus door een verzadigd gevoel te hebben. En dan niet door kortstondige pieken, maar meer een constant gevoel. Daarnaast is het ook nog eens wenselijk om niet 'teveel' te eten, want meer eten dan je verbruikt = aankomen in gewicht.

Zoals je kunt lezen in 'De basis' hebben onze drie macronutriënten, koolhydraten, eiwitten en vetten, allen een eigen verhouding tot de hoeveelheid energie (uitgedrukt in calorieën, kcal) die ze leveren. Zo levert 1 gram koolhydraten en eiwitten 4 calorieën op en 1 gram vet 9 calorieën. Nu heeft een gemiddeld persoon zo rond de 2000-2400 kcal nodig, maar hieronder zie je een voorbeeld hoe 500 calorieën zich verhoudt in je maag qua volume. Zo valt dus op dat 500 calorieën door plantaardige producten een grotere volume is dat vettige producten. Om een verzadigd gevoel te krijgen is het antwoord dus wederom zo simpel als onbevredigend; volwaardige plantaardige producten. 

Schijf for life

Ik ben opgegroeid met 'De schijf van vijf', een voedingsmodel van het Nederlandse Voedingscentrum dat richting geeft aan gezonde voedingskeuzes. In het begin waren alle schijven even groot en was het doel om bewust divers te eten en alle voedingsmiddelen tot je te krijgen. Tegenwoordig is hij iets anders ingedeeld, waarbij ook wordt geënt op meer plantaardig en voorzichtigheid met vetten. In de basis is het eten naar de Schijf van Vijf dan ook echt prima, maar aangezien ik mij nu meer focus op plantaardig eten en daardoor andere dingen moet eten om aan de juiste voedingsstoffen te komen, werd ik door Wendy Walrabenstein en mijn voedingscoach ('De Eetmevrouw') geattendeerd op de 'Schijf for Life'.

De Schijf for Life is een volledig plantaardig initiatief opgezet door diëtiste Lobke Faasen en gereviewd door o.a. Wendy Walrebenstein. Het helpt mij om inzicht te krijgen in de verdeling van voedingsstoffen en waar ik die vandaan kan halen. Een bekende uitdaging is het binnenkrijgen van voldoende eiwitten. De uitdaging zit daarin zit hem meer in nieuwe verbindingen in je hoofd maken dan in het eten ervan, want er zijn genoeg plantaardige alternatieven, maar je moet ze wel weten te vinden en toe te passen.

Hier komt het stuk dat ik een stap terug ga doen en geen voedingsadvies ga geven. Ik ben me bewust dat ik geen expert ben en dat er vele enthousiaste diëtisten zijn die daar veel beter en creatiever in zijn. Weet ook dat je uit je basisverzekering (minimaal) drie uur krijgt vergoed, mits je je eigen risico al op hebt gemaakt. Wel zal ik hieronder nog een aantal tips geven van socialmediakanalen die leuke plantaardige recepten maken.  

🌱-based social media:

• LINK

Gemak dient de mens

Aangezien ik wel genoeg verstand heb van verbeteren van processen, kan ik nog wel een tip geven met betrekking tot volhouden, want het is niet makkelijk om te accepteren dat je PsA hebt én ook nog een je voedingspatroon volledig om te gooien. Daarbij moet je het overstappen naar een vezelrijk voedingspatroon ook langzaam opbouwen, want anders kun je daar last van krijgen, en zijn verandering het duurzaamst als je ze langzaam opbouwt.

Ik heb zeker ook nog wel eens een moment dat ik het even zat ben en gewoon ongegeneerd twee stroopwafels of een zak chips in één keer wegtik. Heeeeerlijk. Maar de tijd tussen die momenten wordt wel steeds langer. Daarbij merk ik ook meer en meer dat het me minder oplevert. Het is even lekker, maar al vrij snel heb ik weer honger en ga ik toch weer iets voedend eten. Over het algemeen heb ik met mijzelf afgesproken:

• Doordeweeks (tot vrijdag 17:00) volledig plantaardig 

• En in het weekend zoveel mogelijk plantaardig, maar bij uitzondering (lees, alinea 3 van Eggs & Bacon) dan eet ik niet plantaardig.

• Bij snack-trek verplicht mijzelf om eerst fruit te eten en als ik dan nog steeds trek heb dan kan een kleine snack altijd nog.

• Als er in een restaurant ga eten en er is een veganistisch gerecht wat ik nog niet heb geprobeerd, dan verkies ik die boven dierlijke gerechten. Misschien is het wel heel goed en anders weet ik het voor de volgende keer.

• Laag-/ Vrij alcoholische bieren hebben de voorkeur, maar bij speciale momenten mogen er ook (max.) twee speciaal bieren worden genuttigd.

Gemak dient de mens is een feit. Om energie te sparen voor een mogelijke noodsituatie hebben we altijd de voorkeur voor iets te kiezen wat de minste energie kost. We moeten er dus voor zorgen dat de plantaardige keuze ons minder energie kost dan andere producten. Het niet in huis hebben is al de beste optie, want dan kan het ook niet misgaan (poka yoke oplossing ook wel genoemd). Ik woon alleen niet alleen thuis en/ of heb je eens visite. In die gevallen is het dus handig om met jezelf afspraken te maken hoe je ermee omgaat (zoals hierboven genoemd) of moet je ervoor zorgen dat de plantaardig gemakkelijker te pakken is dan de slechtere producten.

'Geef het de tijd en wees niet te streng. Elke verandering gaat door verschillende fases en kost tijd.'

Take-away's

• 'Slechte voeding' levert een chronische laaggradige ontsteking op wat weer 'voer' is voor PsA en de basis is voor vele andere chronische aandoeningen. 

• 'Gezonde voeding' (non-inflammatoire & goed voor het microbioom) is plantaardig en in hun oorspronkelijke 'jasje'. 

• Een vezelrijk voedingspatroon helpt voorkomen dat het bloedsuikerniveau, en daardoor ook de rest van het lichaam, op hol slaat en is goed voor het microbioom en een langdurig verzadigd gevoel.

• Laat je adviseren door een voedingsspecialist met betrekking tot 'gezonde voeding', ook om ervoor te zorgen dat je de juiste voedingsstoffen voldoende binnenkrijgt. Zij kunnen ook helpen met leuke recepten, websites, socialmediakanalen, etc.

Verder ik ook nog wel meegeven dat ikzelf ook nog een drietal supplementen neem;

• B12, want dat wordt voornamelijk gemaakt in de darmen van dieren en door het plantaardig eten neem ik hem nu als supplement.

• Omega-3 (plantaardig, uit algen), omdat ik (te) weinig vis eet en de balans t.o.v. Omega-6 wel in orde wil houden.

• Curcumine, want dit heeft een ontstekingsremmende werking. Let wel, het wordt veel beter opgenomen in combinatie met zwarte peper.

Openstaande vragen

[TEKST]